هدف پژوهش حاضر، بررسی کارایی نظریه بهینگی در تجزیه و تحلیل مقوله ساخت ملکی زبان فارسی است. مقاله پیش­رو می­کوشد با استفاده از نظریه نحو ترازمند (2004, Newson, 2010 Newson, ) و در چارچوب نظریه بهینگی (Prince & Smolensky, 1993/2004) نشان دهد که در ایجاد مبتداسازی ضمیرگذار ساخت ملکی در زبان فارسی محدودیت­هایی مشتمل بر محدودیت­های تقدم، مجاورت و وفاداری اعمال می­شوند که ترتیب مرتبه­ بندی آن ها صورت یا صورت­های بهینه را مشخص می­سازد. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی است و نمونه ­های مورد بررسی مشتمل بر زبان محاوره است. مواردی که در این مقاله بررسی می­شوند عبارتند از الف) ماهیت سازه مبتداشده در ساخت ملکی ب) وضعیت موضوع اول (فاعل) به صورت اسم خاص یا ضمیر فاعلی محذوف و ج) وضعیت مبتداسازی مضاعف در ساخت ملکی زبان فارسی. یافته های مربوط به تابلوها نشان می­دهد که مبتداسازی ضمیرگذار مالک در ساخت ملکی در واقع مبتداسازی افزوده است و نه موضوع. بر مبنای یافته های پژوهش، حضور فاعل به صورت اسم خاص و یا ضمیر فاعلی تأثیر یکسانی بر تحلیل تابلوها دارد. از سوی دیگر، در ساخت ملکی زبان فارسی امکان مبتداسازی مضاعف وجود دارد. این پژوهش نشان می­دهد که نظریه بهینگی و یک نظام ترازمند مبتنی بر ترتیب خطی سازه­ها در تجزیه و تحلیل ساخت مبتداسازی ضمیرگذار مالک زبان فارسی کارایی لازم را دارد.

بررسی زبان فارسی در چارچوب های زایشی و نقش گرا و نیز شناختی فراوان صورت گرفته است. این در حالی است که این رویکردها در تبیین تغییرات ساختی و ایجاد ساخت های نشاندار ازقبیل مبتداسازی به مشکل خورده اند. هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی ساخت مبتداسازی ضمیرگذار در چارچوب نظریه بهینگی است. پژوهش پیش رو مبتنی بر روش توصیفی تحلیلی است و پیکره مورد بررسی ما گونه گفتاری زبان فارسی را شامل خواهد شد. مقاله حاضر می کوشد نشان دهد که در ایجاد ساخت مبتداسازی ضمیرگذار در زبان فارسی محدودیت هایی اعمال می شوند که ترتیب مرتبه بندی آن ها صورت یا صورت های بهینه را مشخص می سازد. در سازماندهی چنین محدودیت هایی از عناصر سازنده ای به نام مشخصه ها و واحدهای مفهومی استفاده می شود که ویژگی مقوله های دستوری از قبیل موضوع یا مقوله های گفتمان نقشی ازقبیل مبتدا هستند. یافته های پژوهش نشان می دهد که با کاربرد محدودیت های تقدم، مجاورت و وفاداری از یک سو و مشخصه ها یا واحدهای مفهومی از سوی دیگر، در تجزیه و تحلیل نمونه های زبان فارسی می توان به نتایج مطلوب تری در تبیین چنین ساخت هایی رسید. به بیان دیگر، ثابت شده است که ترازمندی نحو ابتدا، می تواند انگاره سازی ساخت مبتداسازی ضمیرگذار فارسی را به نحو مطلوب به دست دهد و جایگزینی برای چارچوب های نحوی باشد که براساس ساخت سلسله مراتبی عمل می کنند. همچنین، نتایج پژوهش حاکی از آن است که مشخصه های [موضوع]، [نو بودن]، [دربارگی] و [تقابل] در ایجاد ساخت مبتداسازی ضمیرگذار موضوع در زبان فارسی نقش مهمی ایفا می کنند. علاوه بر این، تخطی از محدودیت های مربوط به فاعل و مبتدا به بهینه نبودن ساخت مبتداسازی ضمیرگذار منجر می شود.

هدف پژوهش حاضر، بررسی فرایند مبتداسازی ضمیرگذار از ساخت ملکی و مفعول متممی فارسی و چگونگی ظهور واژه بست ضمیری در پی اعمال آن براساس دستور گفتمانی نقشی است. در مقالۀ پیش رو نحوۀ نگاشت عناصر مبتداسازی شدۀ ضمیرگذار فارسی در قالب های ساخت واژی-نحوی معرفی شده در دستور گفتمانی نقشی تحلیل شد. نتایج بررسی و تحلیل تعدای ازجمله‎های منتخب از گفتار و متون نوشتاری زبان فارسی نشان می دهد که در این ساخت، با عنایت به نیت ارتباطی سخنگو عناصر مختلفی نظیر مالک در ساخت اضافی و مفعول متممی می توانند سازۀ مبتدا واقع گردند و روش پویای تعیین ترتیب سازه ای این دستور روشی مناسب و کارآمد برای تبیین آن است. از طرف دیگر، با توجه به اینکه سازۀ مبتداشده در سطح بینافردی براساس اصول این دستور در اولویت ورود به قالب های ساخت واژی-نحوی قرار می گیرد، لذا فرایند مبتداسازی حاصل حرکت نیست بلکه عنصر مبتداشده به صورت پایه زایشی در جایگاه اصلی خود تولید می شود. مهم ترین نتیجۀ پژوهش حاضر تبیین علت ظهور واژه بست ضمیری در فرایند مبتداسازی ضمیرگذار فارسی از هر دو ساخت ملکی و مفعول متممی و تعیین اجباری و غیراجباری بودن آن است که برای نخستین بار با اِعمال سازوکارهای دستور گفتمانی نقشی صورت می پذیرد.

در زبان فارسی ساخت نحوی منحصربه فردی وجود دارد که در آن، گزاره جمله در آن واحد که خود یک جمله کامل است، همراه با نهاد، یک جمله دیگر را تشکیل می دهند. عبدالرسول خیامپور، از دستورنویسان سنتی، از چنین ساختی با عنوان «جمله بزرگ و کوچک» نام برده است. زبان شناسان نیز چنین ساختی را حاصل فرآیند «مبتداسازی» می دانند که در آن، نهاد (جزء آغازین جمله) در اصل عنصری در درون جمله بوده که طی فرآیند مبتداسازی از جایگاه واقعی خود به ابتدای جمله انتقال یافته و در جای آن عنصر، ضمیری هم مرجع قرار گرفته است؛ البته مبتداسازی به عنوان فرآیندی در حرکت اجزای کلام به ابتدای جمله، حوزه ساختاری گسترده ای دارد و در این جستار، تنها گونه خاصی از آن با عنوان مبتداسازی ضمیرگذار مد نظر است که باعث ظهور واژه بست مضاعف در جمله می شود و ساختار نحوی متمایزی تولید می کند. زبان شناسان و دستورنویسان با رویکرد دستوری به مطالعه این ساخت نحوی پرداخته اند و سعی آنان بر این بوده است که چگونگی این ساخت نحوی را توصیف و تبیین کنند و برای اجزا و سازه های آن نام و عنوان مناسبی تعیین کنند. در این جستار، ساخت نحوی مورد نظر از منظر بلاغت بررسی می شود تا هدف از شکل گیری و کاربرد بلاغی آن نمایان شود. برآیند پژوهش نشان می دهد که در اصل عامل شکل گیری این ساخت نحوی، رعایت اغراض بلاغی ای همچون «محوریت موضوع»، «رعایت اصل سخن» و «تاکید و تشخص» بوده است.

هدف اصلی پژوهش حاضر، تبیین ترتیب سازه ای جملات حاوی عناصر مبتدا شده در فرآیند مبتداسازی غیرضمیرگذار در زبان فارسی بر اساس دستور گفتمانی نقشی است. از آنجا که این دستور قائل به مفاهیمی نظیر حرکت نیست، به دنبال تبیین پایه زایشی این فرآیند نیز خواهیم بود. لذا در پژوهش حاضر و به جهت نیل به اهداف فوق، نحوه نگاشت عناصر زبانی جملات حاوی عناصر مبتداسازی شده غیرضمیرگذار فارسی در قالب های ساختواژی-نحوی در چهار جایگاه مطلق: ابتدایی، ثانویه، میانی و پایانی و بی نهایت جایگاه نسبی معرفی شده در دستور گفتمانی نقشی مدنظر قرار گرفت و بر اساس سازوکارهای تعیین ترتیب سازه ای دستور گفتمانی نقشی مورد تحلیل واقع گردید. روش انجام کار به صورت توصیفی- تحلیلی است و داده ها برگرفته از نمونه های منتخب از گفتار و متون نوشتاری فارسی است که پس از معرفی سازوکارهای دستور گفتمانی نقشی، بر اساس اصول این نظریه مورد تحلیل قرار گرفته اند. روش تعیین ترتیب سازه ای به کار گرفته شده در پژوهش حاضر، روش پویای رویکرد دستور گفتمانی نقشی است که با الهام از روش تعیین ترتیب سازه ای گرین برگ گرفته شده و در آن به جای سه مقوله فاعل، مفعول و فعل، به ترتیب مفاهیم اثرگذار، اثرپذیر و محمول، ترتیب سازه ای زبان های دنیا را تعیین می نمایند. نتایج حاکی است از آنجا که در ساخت نشان داری چون مبتداسازی غیرضمیرگذار، با عنایت به نیت ارتباطی سخنگو، عناصر مختلفی شامل عناصر موضوعی و غیر موضوعی و حتی محمول می توانند سازه مبتدا واقع گردند و از طرف دیگر، با توجه به اینکه بر اساس اصول این دستور، سازه تأکیدی در سطح بینافردی در اولویت ورود به قالب های ساختواژی- نحوی قرار می گیرد، لذا فرآیند مبتداسازی غیرضمیرگذار حاصل حرکت نبوده بلکه عنصر مبتدا شده به صورت پایه زایشی در همان جایگاه اصلی خود تولید می شود. نتایج همچنین نشان می دهد که دستور گفتمانی نقشی با مراجعه به اصول سه گانه تصویرگونگی، تمامیت دامنه و ثبات نقشی در تعیین آرایش سازه ای جملات حاوی عناصر مبتداسازی شده فارسی روشی مناسب و کارآمد در تعیین ترتیب سازه ای این فرایند است.

زبانشناسی کارکردگرا، با تحلیل عناصر بافتی و تکیه بر رویکردی کاربردبنیاد (usage-based)، به تحلیل زبان می پردازد. تبیین معناشناختی-کاربردشناختی دو نقش ترکیبی فاعل؛ به عنوان مقصود اصلی نمای نقشی جمله، و مفعول؛ به عنوان مقصود ثانویه جمله، بر اساس این رویکرد، موضوع پژوهش حاضر است. نگارنده تلاش دارد، تا با روش توصیفی-تحلیلی و بر اساس مفاهیم کاربردشناختی و معناشناختی نحو کاربردی (FG) سیمون دیک، به تحلیل نقشهای ترکیبی زبان عربی؛ به عنوان زبانی فاعل تهی (null sub)، ضمیر انداز (drop-pro) و با چیدمان واژگانی آزاد (free word order)بپردازد. نتایج پژوهش نشان می دهد، در زبان عربی نقش فاعل، می تواند در سطح معناشناختی به سازه های کنشگر، کنش پذیر، هدف و وابسته های زمان و مکان اسناد داده شود. همچنین، در سطح کاربردشناختی، مبتداسازی از بستر فاعلی«subject LD» یا کانونی سازی«Focusing»، از طریق جابجایی این سازه به ابتدای جمله صورت می پذیرد. نقش ترکیبی مفعول نیز می تواند به سازه های کنش پذیر، هدف و وابستهای زمانی و مکانی اسناد داده شود. در سطح کاربردشناختی نیز، به صورت مبتداسازی ضمیرگذار«clitic LD»، یا کانونی سازی به کار برده می شود. اما، سازه ای که به عنوان مفعول غیر مستقیم در نحو سنتی شناخته می شود، در نحو کاربردی، می تواند در ترکیبهای «ملکی» و «تعلیلی»، از نقش معناشناختی«هدف»، و در ترکیب های ارتقایی، از نقش معناشناختی«کنش پذیر/ بهره ور» برخوردار باشد. مبتداسازی و کانوی سازی در این سازه نیز، از طریق انتقال به ابتدای جمله صورت می گیرد.

در زبان فارسی، عناصر نحوی درون گروه زمان و از جمله سازه هایی که در جایگاه موضوع قرار دارند، می توانند به دلا یل کلامی و به منظور یافتن خوانش نشاندار، از فراز یکدیگر گذر کنند و به جایگاهی بالاتر از بند خود جابه جا شوند. در نظریه های زبانی تحلیل های مختلفی از چنین جا به جایی هایی که غالبا با عنوان فرایندهای تاکید و مبتداسازی از آنها یاد می شود، ارائه شده است. در این میان، مقاله حاضر می کوشد تا با رویکردی مشخصه بنیاد، فرایندهای یادشده را در چارچوب مفاهیم نظری برنامه کمینه گرا تبیین کند و تحلیلی همگون از انگیزه حرکت سازه های موکد و مبتدا و نیز چرایی اختیاری بودن جابه جایی آنها در اشتقاق نحوی به دست دهد. در روند این بررسی، استدلال می شود که شاخص گروه زمان جایگاه موضوع است و سازه فاعل برای بازبینی مشخصه تعریف هسته گروه زمان، به این جایگاه ارتقا می یابد. این موضوع از آن منظر اهمیت دارد که نشان می دهد شاخص زمان در فارسی نمی تواند محل فرود سازه های مبتدا و موکد باشد (در تقابل با تحلیل کریمی، 2005). بدین ترتیب، به پیروی از تحلیل همگن و گوئرون (1999) فرض می شود شاخص های گروه های بیشینه نقش نمایی که میان گروه های متمم ساز و زمان قرار دارند، جایگاه ثانویه ای برای تظاهر سازه هایی فراهم می آورند که دستخوش جابه جایی های پیش گفته می شوند. سرانجام، با معرفی مفهوم حوزه کمینه، اشاره می شود که حرکت عناصر درون گروه زمان از فراز هم و ارتقا به شاخص های گروه های نقش نمای تاکید و مبتدا، به پیروی از آموزه های نظری برنامه کمینه گرا و بدون تخطی از اصول بنیادین این برنامه، از جمله شرط پیوند کمینه، صورت می گیرد.

مقدمه: در گفتمان زبان فارسی که ترتیب کلمات آن از نوع (فاعل مفعول فعل) است، متمم پرسشی، یا مفعول حرف اضافه ­ای معمولاً پس از مفعول در جایگاه کانونی قرار می­ گیرند. با این حال، امکان جا به­ جایی این عبارت به مکان­ های دیگر در داخل جمله و گفتمان وجود دارد که این جا به­ جایی از اهمیت ویژه­ای در تحلیل گفتمان و شاخص­ های گفتاری برخوردار است. یکی از اهداف این جا به­ جایی، حرکت عنصر جمله به ابتدای جمله می­ باشد که در تحلیل گفتمان به دلایل کلامی و ایجاد ساختار نشان­دار مورد بررسی قرار می­ گیرد. هدف این مطالعه، بررسی پردازش درک گفتمانی مبتداسازی جا به­ جایی متمم پرسشی در زبان فارسی با استفاده از پتانسیل­ های مرتبط با رویدادها بود. روش کار: این مطالعه بر روی بخش قدامی نیمکره چپ مولفه (N200) تمرکز دارد، که طبق مدل مطرح شده توسط Friederici در پردازش زبان (1995) ارائه شده است. چهار جایگاه مختلف متمم پرسشی در زبان فارسی مورد بررسی قرار گرفته است و 50 جمله برای هر شرایط آزمایشگاهی ساخته شده است و جملات در صفحه نمایش به صورت سازهای ارائه شد. یافته­ ها: نتایج نشان داد که مبتداسازی متمم پرسشی به منظور برآورده­ سازی دلایل گفتمانی یا کلامی باعث پاسخ مغزی متفاوت می­ گردد بدین صورت که افزایش دامنه N200 در بخش قدامی چپ با قرار گرفتن متمم پرسشی در ابتدای جمله و در جایگاه مبتداسازی متمم پرسشی دیده شد. نتیجه­ گیری: از این یافته­ ها می­ توان نتیجه گرفت که فرآیند مبتداسازی متمم پرسشی در زبان فارسی بر اساس مدل مطرح شده توسط Friederici پایه نوروفیزیولوژیکی دارد و به عنوان ساختی نشان­دار در زبان فارسی با ترتیب واژگانی متفاوت مطرح می­ گردد.

وجود یا عدم وجود وارونگی و مبتداسازی در کردی و چگونگی تبیین رابطه بین این فرآیندها بر اساس چگونگی آرایش جمله هدف اصلی این مقاله است. در این راستا نگارنده بر اساس شم زبانی خود داده ها را بررسی و در مورد پیشایندشدگی و پسایندشدگی آن ها تصمیم گیری نموده است. برای طبقه بندی داده ها اگر عنصر جابجا شده به پیش از جایگاه اولیه حرکت کند، آن را پیشایندسازی تلقی کرده ایم و اگر این عنصر به پس از جایگاه اولیه حرکت کند، پسایند سازی نام گذاری شده است، سپس از نظر ساخت اطلاع، داده ها بررسی شده اند. در این مقاله فرآیندهای وارونگی و مبتداسازی در بستر کلامی با نگاهی نقش گرایانه مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرند. همچنین در تبیین این حرکت ها می توان گفت که مبتداسازی فرایندی مشروط و مقید است و در مورد آن باید به وجود یک نوع قاعده مندی قایل شد، مبنی بر اینکه عنصری مبتدا می شود که به لحاظ اطلاعاتی برای شنونده- کهنه به شمار آید پس اگر عنصر پیشایند شده، شنونده - کهنه باشد می توان آن را مبتداسازی و اگر شنونده - نو باشد، در این صورت نمی توان آن را مبتداسازی تلقی کرد. اما در فرایند وارونگی عنصر وارونه شده می تواند دارای هر نوع محتوای اطلاعاتی اعم از کهنه و نو باشد ولی تمایل غالب در هردو به پیشایندسازی عنصری است که برای شنونده یا گفتمان کهنه باشد.